Οι (χαμένες) αρετές των εφημερίδων
Ο νέος πολύπλοκος κόσμος που αναδύθηκε μέσα από τις στάχτες της φεουδαρχίας είχε ανάγκη να την ενημέρωση και την επεξεργασία ενός ολοένα και αυξανόμενου όγκου πληροφοριών σχετικών με τις ραγδαίες εξελίξεις σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Η ανάπτυξη και ο εκσυγχρονισμός της τυπογραφίας υπήρξε καθοριστικός παράγοντας για τη γέννηση των εφημερίδων. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι και οι πρώτοι εκδότες αλλά και δημοσιογράφοι ήσαν οι ίδιοι τυπογράφοι ή σχετίζονταν άμεσα με αυτό το χώρο. Ηδη μάλιστα, πριν την εμφάνιση των εφημερίδων, η τυπογραφία είχε πάψει να εκδίδει αποκλειστικά θρησκευτικά, λογοτεχνικά και επιστημονικά βιβλία και φυλλάδια και είχε επεκταθεί στο χώρο του εμπορίου εκδίδοντας δελτία με εμπορικές πληροφορίες (δρομολόγια, τιμές εμπορευμάτων, χρηματιστηριακά δελτία κτλ) τα οποία ενδιέφεραν άμεσα τους παραγωγούς, τους εμπόρους, την κεντρική διοίκηση και τους καταναλωτές. Σύντομα σε αυτές τις πληροφορίες προστέθηκαν δημοσιεύσεις που αφορούσαν την κοινότητα (αγγελίες γάμων, γεννήσεων και θανάτων, χοροεσπερίδες, εκδηλώσεις) αλλά και αγγελίες αγοροπωλησιών.
Αυτό το χρηστικό περιεχόμενο όχι απλώς υπήρξε το έναυσμα της δημιουργίας των εφημερίδων αλλά τις συνόδευσε μέχρι και την περίοδο της ακμής τους όταν, εντελώς παράλογα, οι σύγχρονοι εκδότες αποφάσισαν να το μειώσουν ή και να το εξαφανίσουν.
Ιδού λοιπόν η πρώτη αρετή των εφημερίδων: υπήρξαν χρήσιμες για την καθημερινότητα των πολιτών. Τόσο χρήσιμες μάλιστα που πολλές φορές υπήρχε ανάγκη δεύτερης και τρίτης έκδοσης μέσα σε μία ημέρα για να υπάρξει ενημέρωση και σημαντικές αλλαγές που αφορούσαν το εμπόριο.
Σταδιακά, οι εμπορικές πληροφορίες άρχισαν να συνοδεύονται από εκτεταμένη αναφορά στην ειδησεογραφία που αφορούσε έμμεσα ή άμεσα τις εμπορικές και κατ' επέκταση κοινωνικές σχέσεις αλλά και τις σχέσεις μεταξύ διαφορετικών περιοχών, κοινοτήτων, κρατών. Η καθυστέρηση της άφιξης ενός φορτίου σιτηρών μπορεί να οφειλόταν σε έναν πόλεμο που είχε ξεσπάσει εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά ή σε μία φυσική καταστροφή ή μία ληστεία. Η προσθήκη αυτών των πληροφοριών οι οποίες αυξήθηκαν και έφταναν πιο γρήγορα με την εφεύρεση του τηλέγραφου, προσέδωσαν μια επιπλέον αξία στις πρωτοεφημερίδες, εκείνη της σφαιρικής -στο μέτρο του δυνατού- ενημέρωσης. Οι στεγνές παραθέσεις εμπορευμάτων, τιμών, δρομολογίων, αγγελιών μετατράπηκαν σε ολοκληρωμένα κείμενα, σε αναλύσεις και αφηγήσεις περιστατικών που ενδιέφεραν όλο τον κόσμο. Το ίδιο και τα επιστημονικά νέα, οι ανακαλύψεις, οι εφευρέσεις. Η δεύτερη αρετή των εφημερίδων ήταν ότι αυτές αποτέλεσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα πηγή γνώσης, συχνά μοναδικής για τα δεδομένα της εποχής αλλά και για ολόκληρες κοινωνικές τάξεις που δεν μπορούσαν να έχουν πρόσβαση σε άλλες, προνομιακές για κάποιες ελίτ, πηγές. Τρίτη αρετή λοιπόν: ο "εκδημοκρατισμός" της γνώσης.
Κι αφού η γνώση είναι δύναμη και η δημοκρατία πολύφερνη νύφη, οι εφημερίδες μπαίνουν για τα καλά στο παιχνίδι της εξουσίας, αποκτούν δηλαδή, μετά την εμπορική και την πολιτική τους διάσταση. Αυτή δηλαδή που θα τις κάνει επί έναν και πλέον αιώνα να κυριαρχήσουν ως το πρώτο και με την μεγαλύτερη επιρροή Μέσο Μαζικής Ενημέρωσης.
Η γέννηση των εφημερίδων δεν συμπίπτει και με τη γέννηση της Δημοσιογραφίας ως επάγγελμα (ή "λειτούργημα", όπως το ονόμαζαν κάποιοι, κάποτε). Αρχικά δημοσιογραφούν οι ίδιοι οι τυπογράφοι-εκδότες, στη συνέχεια συγγραφείς οι οποίοι ήσαν και συνεργάτες των τυπογράφων, δάσκαλοι, επιστήμονες, παπάδες, διανοούμενοι, μορφωμένοι έμποροι και πολιτικοί. Ολοι αυτοί οι άνθρωποι του λόγου προσέδωσαν την ποιοτικότερη αρετή στις εφημερίδες, αυτή του να γίνουν οι φορείς της πιο σύγχρονης και ζωντανής γλώσσας. Μιας γλώσσας που πληροφορούσε, εκλαΐκευε τις "δύσκολες" γνώσεις και ταυτόχρονα εκπαίδευε τον αναγνώστη.
Συμπίπτει όμως η γέννηση των εφημερίδων, αν όχι έπεται με τη γέννηση της διαφήμισης καθώς οι έμποροι αντιλαμβανόμενοι εγκαίρως τη δύναμη του μέσου σπεύδουν να προβάλουν τα προϊόντα τους στις εφημερίδες. Οταν μάλιστα αυτές αρχίζουν να εικονογραφούνται η (και) οπτική διαφήμιση αρχίζει να κερδίζει έδαφος και να ωριμάζει ενώ παράλληλα γίνεται πηγή εσόδων για τους εκδότες. Η επιρροή της διαφήμισης στο περιεχόμενο και τη μορφή των εφημερίδων -πέραν του ότι τους προσδίδει έσοδα, άρα τους προσδίδει κι ένα αυτόνομο επιχειρηματικό μοντέλο- είναι τεράστια. Χάρη σε αυτήν, οι εφημερίδες γίνονται ένας αναπόσπαστος κρίκος στην αλυσίδα της παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης των εμπορευμάτων. Καλύπτουν ανάγκες ενημέρωσης αλλά ταυτόχρονα δημιουργούν νέες ανάγκες στο κοινό, δείχνοντας, για παράδειγμα, πόσο "αναγκαίο" είναι να αγοράσεις ένα ψυγείο, μια κουζίνα, ένα έπιπλο κι αργότερα μια ηλεκτρική σκούπα ή ένα αυτοκίνητο. Κι αυτό υπήρξε μία ακόμη αρετή των εφημερίδων, εντός και εκτός εισαγωγικών.
Για τη διαφήμιση και τη σχέση της με τα ΜΜΕ, παλιά και νέα, θα αναφερθώ σε ένα από τα επόμενα κεφάλαια, προς το παρόν να κλείσω με το ότι αυτή συνετέλεσε σε δύο ακόμη πράγματα ως προς την εξέλιξη των εφημερίδων. Το πρώτο είναι ότι προσέλκυσε νέο, δημιουργικό κόσμο στις τάξεις των εργαζομένων στον τύπο (σχεδιαστές, εικαστικούς, φωτογράφους κλπ) και το δεύτερο είναι ότι "κράτησε" το προϊόν εφημερίδα σε πολύ χαμηλή τιμή για τον αναγνώστη. Συνέβαλε δηλαδή στο να παραμείνει το μέσο προσιτό στις λαϊκές τάξεις, ακόμη και στους πιο φτωχούς. Κι αυτό ήταν μία ακόμη αρετή των εφημερίδων που διατηρήθηκε μέχρι σχετικά πρόσφατα.
Χρήσιμες για την καθημερινότητα, πηγές πρωτότυπης γνώσης, προσιτές σε όλους με πολύ χαμηλό κόστος, φορείς και διαμορφωτές της γλώσσας, εκπαιδευτικά εργαλεία, παραγωγοί αναγκών και φήμης. Αυτές ήταν οι πρώτες σημαντικές αρετές των εφημερίδων. Ακολούθησαν και άλλες εξίσου ή και περισσότερο σημαντικές. Οι εφημερίδες έγιναν οι φορείς της λεγόμενης "κοινής γνώμης" αλλά και ενίσχυσαν, διευρύνοντας το πλαίσιό του, το δημόσιο διάλογο.
Οι τεκτονικές αλλαγές του 19ου και του 20ου αιώνα, οι επαναστάσεις, οι αλλαγές συνόρων, η κατάρρευση αυτοκρατοριών, η δημιουργία νέων εθνών, οι μεγάλοι πόλεμοι, οι τεχνολογικές εξελίξεις, η εκμηδένιση των αποστάσεων λόγω των νέων μέσων μεταφοράς, η ανάδυση νέων πολιτικών συστημάτων ήταν το πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη των εφημερίδων οι οποίες παύουν να καταγράφουν με ουδετερότητα εμπορικές συναλλαγές και ειδήσεις που επηρεάζουν την καθημερινότητα. Ολοένα και περισσότερο παίρνουν σαφή θέση απέναντι στα γεγονότα. Στηρίζουν ή αντιπολιτεύονται την εξουσία, γίνονται εκφραστές νέων ιδεών ή ηρακλειδείς του status quo και του όποιου στέματος. Εκφράζουν την ισχύ ή την οργή των κοινωνικών τάξεων.Στρατεύονται! Αυτό έχει ένα ανθρωπολογικό αποτέλεσμα και ταυτόχρονα το απόλυτο πλεονέκτημα των εφημερίδων: γίνεται κομμάτι της ατομικής και συλλογικής ταυτότητας των αναγνωστών τους, αντιπροσωπεύοντας την κοινωνική ή εθνική του καταγωγή, το οικονομικό και εκπαιδευτικό του επίπεδο, τις πολιτικές του ιδέες, το τρόπο ζωής του. Το να κρατάς την Α ή Β εφημερίδα σήμαινε πολλά περισσότερα από την ανάγκη σου να ενημερωθείς. Εδειχνε ότι ανήκες σε μια μικρή ή ευρύτερη κοινότητα ανθρώπων με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και γι αυτό το λόγο "δενόσουν" μαζί της όχι μόνο εσύ ο ίδιος αλλά και η οικογένεια και οι απόγονοί σου. Κάτι που εξασφάλιζε την μακροημέρευση των εκδοτικών συγκροτημάτων αλλά και την ενίσχυση του πολιτικού και οικονομικού τους ρόλου. Μόλις τότε δημιουργήθηκε η λεγόμενη Τέταρτη Εξουσία που συχνά έκαναν τις άλλες τρεις (νομοθετική, δικαστική, εκτελεστική) να τρέμουν μπροστά της.
Αλήθεια, πόσες από αυτές τις αρετές συγκεντρώνουν στις ημέρες μας οι νεκροζώντανες εφημερίδες που κυκλοφορούν;
Μπορούμε να απαντήσουμε με ασφάλεια: Καμία! Απολύτως!
(συνεχίζεται...)
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου