Προς μια ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΧΑΡΤΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ για εκπαιδευτική μεταρρύθμισηΠρος μια ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΧΑΡΤΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ για εκπαιδευτική μεταρρύθμιση

Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Λάρισας Λάρισα, 3 Μαΐου 2011 Πρωτοβουλία Μελών Πανεπιστημίου Αιγαίου «Προς μια ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΧΑΡΤΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ για εκπαιδευτική μεταρρύθμιση- Η αναγκαιότητα επαναπροσδιορισμού στόχων και μεθόδων στην κοινωνία μέσα από τις ανθρώπινες αξίες» Εισηγητής: Ρούσσος-Εμμανουήλ Παπαδάκης Αντεισαγγελέας Αρείου Πάγου, Επιστημονικός Συνεργάτης Πανεπιστημίου Αιγαίου – Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών

            Κάθε κοινωνία στα διάφορα στάδια της εξέλιξής της αντιμετώπισε κρίση στις αξίες, άλλοτε σε μικρότερο και άλλοτε σε μεγαλύτερο βαθμό. Παρατηρώντας τα αδιέξοδα προσπαθήσαμε τέσσερα χρόνια πριν να θέσουμε στην Χάρτα με λιτότητα και μεστότητα έννοιας τα κύρια σημεία κοινωνικών προβλημάτων, την πρόταση εφικτής λύσης, κάνοντας έκκληση για μία κοινή πορεία προς την αναζωογόνηση των ανθρωπίνων αξιών.

          Σήμερα η κρίση πέρα από οικονομική, πολιτική, κοινωνική, εθνική φαίνεται πνευματική, με όλη τη φτώχεια και την σύγχυση. Αβεβαιότητα, άγχος, διαρκείς συγκρούσεις, φόβοι, αγωνία, ανασφάλεια, αδικία, δυστυχία, πιεστικές σκέψεις, φευγαλέες χαρές, αγάπη, το σκληρό ερώτημα ποια θα είναι η έκβαση  του αύριο, κυριαρχούν και αποτελούν το περιεχόμενο της συνείδησης του ανθρώπου. Βλέπουμε γρήγορη αποδόμηση γύρω μας, αποσαθρώνουμε όσα είχαμε συναρμολογήσει στη διάρκεια της μακράς εξέλιξης της ανθρώπινης ζωής και ο άνθρωπος υποφέρει γιατί έχει απεμπολήσει τις ανθρώπινες ιδιότητές του. Όπως αυτό που έχει την ενδογενή ιδιότητα να καίει λέγεται φωτιά, παρομοίως, μόνο το όν, που είναι προικισμένο με ανθρώπινες ιδιότητες είναι ένα ανθρώπινο όν. Μπορεί να έχει οικονομική ευμάρεια, να είναι μορφωμένος ή να έχει ένα υψηλό αξίωμα αλλά αν στερείται ανθρώπινων ιδιοτήτων δεν αξίζει να αποκαλείται άνθρωπος.

          Οι σύγχρονες παθογένειες στις κοινωνίες οφείλονται κατά σημαντικό μέρος στην αδυναμία και αποτυχία του εκπαιδευτικού συστήματος, το οποίο, αντί να καλλιεργεί τις αξίες ως αρετές και το ήθος, δίδει προτεραιότητα στην ανάπτυξη ικανοτήτων για υλικά οφέλη. Εάν δεν υπάρχουν ηθικές αξίες (ασφαλής πυξίδα) τότε μεταξύ της πολιτικής εξουσίας (της κυβέρνησης) και κοινωνίας αναπτύσσεται μία σχέση ανισότητας που καταδικάζει τους αδύναμους και φτωχούς να είναι μέσα ή κοντά στην εξαθλίωση.

          Η επιστήμη και η τεχνολογία, αντί να βοηθήσουν τους ανθρώπους να προσεγγίσουν ο ένας τον άλλο και να καθιερώσουν υψηλές αξίες ως κώδικα συμπεριφοράς, μας οδήγησαν σε πολέμους, οικονομικές κρίσεις, σε σχέσεις εκμετάλλευσης για οικονομικό όφελος των ισχυρών. Αλήθεια από πού αντλούν τέτοιο δικαίωμα εξουσίας; Ποιος τους το εκχώρησε; Ασφαλώς όχι η πλειοψηφία.      

          Έτσι οι περιστάσεις μας ωθούν περισσότερο στην άποψη ότι η κοινωνία έχει ανάγκη να επαναπροσδιορίσει τους στόχους της ή όπου έχουν επαναπροσδιοριστεί, να καθορίσει καλύτερη μέθοδο προσέγγισης ώστε να αποκτήσει ανθρώπινη ζεστασιά και ένα υψηλό πνευματικό επίπεδο, το οποίο θα αναπτύσσει τη διάκριση χωρίς προσκολλήσεις σε ανθρώπινα δόγματα – νοητικά κελιά – που μπορεί να καθορίσουν όχι μόνο τον τρόπο συμπεριφοράς αλλά να επιβάλλουν και τον τρόπο που θα σκέπτεται κανείς.

          Είναι ανάγκη να κάνουμε ένα μεγάλο άλμα εμπρός, ο άνθρωπος δεν μπορεί να κάνει ούτε ένα βήμα στη ζωή του αψηφώντας το κοινωνικό περιβάλλον, οι σκέψεις του είναι αποτελέσματα του νόμου της αναγκαιότητας, εξαρτώνται και προσδιορίζονται από παράγοντες του περιβάλλοντός του και την αγνότητα της καρδιάς του.

          Πιεστικά προβλήματα βρίσκονται μπροστά στα μάτια μας και δεν είναι εύκολο να αλλάξει κάποιος τις υποθέσεις της ανθρωπότητας σχετικά με τη ζωή και τις αξίες που πρέπει να τη διέπουν, ούτε μπορεί να το κάνει μόνος του αλλά χρειάζεται συνδυασμένη προσπάθεια αυτών που νοιώθουν ότι η δημιουργία του αύριο είναι η αποστολή τους.

          Ο Μωρίς Μπλοντέλ[1] στη διατριβή του «Η Δράση» αναφέρει ότι ο άνθρωπος ολοκληρώνεται όταν υπερβαίνει τον εαυτό του και εμείς είναι πλέον ανάγκη να υπερβούμε τους εαυτούς μας.

Ωστόσο, μια μεταμόρφωση του ανθρώπου με βάση τις ανθρώπινες αξίες δεν μπορεί να προκύψει με ευχές, οδηγίες ή ένα σύστημα κανόνων επιβολής τάξης εκ των έξω, αλλά κυρίως έπειτα-από ουσιαστική καλλιέργεια- μια επανάσταση στη συνείδηση, χωρίς εκδήλωση βίας, αποτέλεσμα μιας παιδείας που δεν θα στοχεύει μόνο στη γνώση για βιοπορισμό[2] και θα πρέπει να αντιπαρέλθουμε το ότι μια μεταρρύθμιση που θα παράγει πολίτες με αυξημένη κριτική ικανότητα, ανεξαρτησία, σθένος και υψηλές αξίες ενδέχεται να τους οδηγήσει σε τριβές με την εκτελεστική εξουσία, αφού θα μπορούσε να αμφισβητεί την αυθεντία της και να τη δυσαρεστεί με την κριτική της.

          Ο γνωστός Γάλλος διανοούμενος και αγωνιστής Ροζέ Γκαρωντύ θέλοντας να δώσει ένα μονοπάτι για τη μεταμόρφωση του ανθρώπου στον «Ανθρώπινο Λόγο»,[3] αναφερόμενος στη φράση του Descartes “cogito ergo sum” (σκέπτομαι άρα υπάρχω) σωστά υποστηρίζει με απλότητα και ειλικρίνεια ότι πρέπει να την αντικαταστήσουμε με το “amamus ergo sumus” (αγαπάμε άρα υπάρχουμε). Και πραγματικά μόνο έτσι θα καταξιώσουμε την παρουσία μας στη γη, αλλά παρατηρούμε πόσο μακριά πορευόμαστε από αυτό και ακόμη διερωτόμαστε αν από το φως της αρχαίας παιδείας μας, που για αιώνες απετέλεσε βάση για την εξέλιξη του δυτικού τρόπου σκέψης, φιλοσοφίας και πολιτισμού, κρατήσαμε ένα λυχνάρι για τους εαυτούς μας και διαφαίνεται ότι στο εγγύς μέλλον θα υπάρξει μια στροφή προς την αναγέννηση των αξιακών αρχών του Διαφωτισμού, όπως προσδιορίστηκαν από εκπροσώπους του, μεταξύ των οποίων οι Hugo Grotius, J.J Rousseau, J. Bentham, Descartes, J. Locke. Ο τελευταίος[4] υπεστήριξε ότι το καθεστώς της φύσης είναι η ειρήνη, η καλή θέληση, η αμοιβαία βοήθεια και προστασία.

          Ο Κώστας Αξελός[5] παρατηρεί ότι ασκώντας οξύτατη κριτική σε όλες τις υπάρχουσες μορφές παιδείας και μη ικανοποιούμενοι από την κριτική, φθάνουμε μπρος στο ερώτημα τι μορφή και τι περιεχόμενο (μορφή και περιεχόμενο είναι αδιαχώριστα) μπορεί να βρει κάποτε η παιδεία και επισημαίνει ότι δεν διαθέτουμε πια πρότυπα ή μοντέλα που να μας προσανατολίζουν.

          Είναι ανάγκη λοιπόν όπως επισημαίνεται στη «Χάρτα» να εκλείψουν όλα τα λάθος είδωλα και τα άλλα αρνητικά που αποσαθρώνουν τον κοινωνικό ιστό. Όπως όταν έχουμε ένα κομμάτι ύφασμα και αφαιρέσουμε τις ίνες το ύφασμα θα πάψει να υπάρχει, το ίδιο θα συμβεί στην κοινωνία εάν η παιδεία, η οικογένεια και οι ανθρώπινες αξίες αποδυναμωθούν. 

          Για τη σημασία της αρχαίας παιδείας μας, αξίζει να σημειώσουμε ότι ο μεγάλος Γερμανός φυσικός του περασμένου αιώνα W. Heisenberg[6] αναφέρει ότι, στα σχολικά χρόνια, με τα Ελληνικά που γνώριζε, μελέτησε τον Τίμαιο του Πλάτωνα και κατενόησε καλύτερα την αρχή της ατομικής θεωρίας ονομάζοντας τρανή τη σκέψη της ελληνικής φυσικής επιστήμης, ενώ δεν παραλείπει εγκώμια στους Ευκλείδη και Πυθαγόρα[7].

Όλοι όσοι έχουν πρόσβαση στη σύγχρονη φιλοσοφία, κοινωνιολογία, στον τεράστιο πλούτο της Αρχαίας Ελληνικής Παιδείας[8] [9] [10] [11] πρέπει να υψωθούν, να ενώσουν τις καρδιές και τις φωνές τους για να ξεφύγουμε από τη νοητική στασιμότητα και πνευματική ασφυξία, να πάψουμε να έχουμε μια κοινωνία που συντηρείται και αναπαράγεται λησμονώντας τον σεβασμό, ήθος, ειλικρίνεια, αλληλεγγύη και εντιμότητα, να πάψουν οι άνθρωποι να είναι ιδιοτελείς, άπληστοι, ξένοι και αντίπαλοι, να πάψουμε να εστιαζόμαστε σε όσα μας χωρίζουν και να στραφούμε σ’ αυτά που μας ενώνουν, να καλλιεργήσουμε, να τα μεγεθύνουμε και έτσι θα καλύψουμε όσα μας χωρίζουν. Να διαχυθεί η δικαιοσύνη[12] σε όλη τη δράση του ανθρώπου, η οποία (δικαιοσύνη), ενώ είναι τόσο απλή σαν έννοια και βρίσκεται μέσα στη ψυχή του, εντούτοις δεν υποστηρίζεται αλλά καταπολεμάται. Ο Κικέρων[13] απηχώντας την στωική φιλοσοφία με εξαιρετική δεινότητα τονίζει τη σημασία του νόμου, το οποίο μάλιστα θεωρεί αληθινό, όταν είναι ο νόμος της φύσεως. Αναφέρει ο Κικέρων: «Ο αληθινός νόμος είναι ο σύμφωνος με τη φύση ορθός λόγος ο διάχυτος σε όλους, που είναι σταθερός και αιώνιος, που επιτάσσοντας καλεί στο καθήκον και απαγορεύοντας αποτρέπει το κακό … Αυτού του νόμου δεν επιτρέπεται να αφαιρεθεί η ισχύς, και δεν μπορεί ούτε να καταργηθεί ούτε εν όλω ούτε εν μέρει· ούτε καν η σύγκλητος ούτε ο δήμος μπορούν να άρουν την υποχρέωσή μας να υπακούουμε σ’ αυτόν… Δεν διαφέρει ούτε στη Ρώμη ούτε στην Αθήνα, ούτε τώρα ούτε αργότερα· αλλά ένας αιώνιος και αναλλοίωτος νόμος καταλαμβάνει όλους τους λαούς σε όλες τις εποχές· και εκείνος που έχει επινοήσει και θεσπίσει το νόμο αυτό είναι ένας, κοινός νομοθέτης για όλους, που όλους διευθύνει και προστάζει, δηλαδή ο θεός»[14].  Έχουμε ένα χρέος απέναντι στην κοινωνία και στις γενιές που ακολουθούν, για να μπορούμε να τις ατενίζουμε χωρίς σκιά υπεκφυγής, τύψης ή ενοχής στο βλέμμα και την σκέψη μας. Ακόμη είναι ένα χρέος απέναντι στη φιλόξενη τούτη γη που αντικρίσαμε το φως και μας έδωσε τροφή και χώρο για να ζήσουμε, αποδεικνύοντας πως πράξαμε ό,τι καλύτερο, χωρίς επαύξηση ή αναγνώριση (ανταμοιβή ή προβολή).

          Η κίνησή μας αυτή δεν φαντάζει σαν ουτοπία, αλλά είναι μια επιδίωξη «ευτοπίας» στη «δυστοπία».    

        

---

[1] Γάλλος Διαλεκτικός Φιλόσοφος, 1864-1949.

[2] Ο Μ. Αναγνωστάκης αναφέρει μεταφορικά σ’ ένα ποίημα του «τώρα διδάσκουν στα σχολεία την εποχή των αγενών μετάλλων».

[3] Εκδόσεις Πάπυρος, 1976, σελ. 260.

[4] G.H. Sabine: Ιστορία των πολιτικών θεωριών, Εκδόσεις Ατλαντίς, σελ. 571 επ.

[5] Κώστας Αξελός: Η εποχή και το ύπατο διακύβευμα, Εκδόσεις Νεφέλη, σελ. 26-27

[6] W. Heisenberg: Η εικόνα της φύσης στη σύγχρονη φυσική, Εκδόσεις Αφών Σάκκουλα, 1970, σελ. 48.

[7] ό.π. σελ. 45, 46.

[8] Πλουτάρχου «Περί Παίδων Αγωγής» και «Παιδεία δε των εν ημίν μόνον εστί αθάνατοι και θείον».

9 Πλουτάρχου, ό.π. 6 Α: Όταν ο Δημήτριος κυρίευσε και κατεδάφισε τα Μέγαρα εκ θεμελίων ρώτησε τον Φιλόσοφο Στίλπωνα εάν είχε χάσει τίποτε και εκείνος του απάντησε: «όχι, διότι ο πόλεμος δεν παίρνει μαζί του ως λάφυρο την αρετή».

10 Πλουτάρχου, ό.π. 7D: « των δε της ψυχής αρρωστημάτων και παθών η φιλοσοφία μόνη φάρμακον εστί».

11 Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, βιβλίο Β’ παρ. 1107α «Έστιν άρα η αρετή έξις προαιρετική, εν μεσότητι ούσα τη προς ημάς, ωρισμένη λόγω και ω αν ο φρόνιμος ορίσειεν, μεσότης δε δύο κακιών, της μεν καθ’ υπερβολήν της δε κατ’ έλλειψιν».

[12] Με την ευρεία έννοια.

[13] De Repubblica (III 33), Π. Σούρλα «Η Φιλοσοφία του Δικαίου», τόμος Α’ Αρχαιότητα, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα 2000, σελ. 171-172, όπου γίνεται διεισδυτική κρίση με ακόλουθη αναφορά στον Χρύσιππο.

[14] “Est quidem vera lex recta ratio naturae congruens, diffusa in omnes, constans, sempiterna, quae vocet ad officium iubendo, vetando a fraude deterreat … huic legi nec obrogari fas est neque derogari ex hac aliquid licet neque tota abrogari potest, nec vero aut per senatum aut per populum solvi hac lege possumus… nec erit alia lex Romae, alia Athenis, alia nunc, alia posthac, sed et omnes gentes et omni tempore una lex et sempiterna et immutabilis continebit, unusque erit communis quasi magister et imperator omnium deus, ille legis huius inventor, disceptator, lato”